Page 11 - BİOMEDYA SAYI 54

11
www.biomedya.com KASIM - ARALIM 2024 BİYOTEKNOLOJİ VE YAŞAM BİLİMLERİ GAZETESİ

BİTKİLERDE

GİZLENME YETENEĞİ

Biyolog Muhyettin ŞENTÜRK

Yeryüzünün en ilginç canlı grubu olan bitkiyi avlamasından bitkinin ‘kamuflaj Böceklerle bitkiler arasındaki gizlenme çiçekleri ile tozlaştırıcılarını cezbetmek
bitkiler, doğada hayatta kalma strateji- evrimi’ni tetiklediğini bulmuşlardır. Fritil- mevzusu canlılık tarihinde çok eskilere için gösterişli yapılarını toprak üstüne çı-
leri bakımından da tüm canlıların muh- laria delavayi’ye ait farklı popülasyonları dayanmaktadır. Öyle ki böcekler, bitkilerin kararak sergilerler ve gizlenme sona erer.
temelen en ilginç olanıdır. Bitkiler bu inceleyen bilim insanları, bitkinin arka gizlenip şekillenmesine (morfolojisindeki
hayatta kalma stratejilerden biri olarak planı (taşlar ve doğal habitatı) ile uyumlu çeşitlilik) göre evrimsel değişikliğe uğ- Kaynaklar:
diğer birçok kompleks yapılı canlıda da renge bürünmesini seçilim baskısı göster- ramıştır. Örneğin; bitkilerin yükseklere
gördüğümüz gibi gizlenebilme özellikle- gesi olarak ortaya koymuştur. Dolayısıyla tırmanma (ya da boylanma) arzusunun ↗ Campbell, N. A., Reece J. B. (2008).
rini kullanırlar. bitki insanlar tarafından avlanmamak için (generatif organlarını koruma davranışı Biyoloji (Çeviri Editörleri: Gündüz,
rengini değiştirmek zorunda kalmıştır. ve güneşe ihtiyaç) uçan böceklerin evri- E., Demirsoy A., Türkan İ.). Palme
Bitkiler biyotik ve abiyotik etkenlere karşı minde bir seçilim faktörüne dönüşmüş Yayıncılık, Ankara.
biyolojik ve kimyasal yönden gizlenme Bitkiler biyolojik olarak diğer morfolojik olduğu düşünülmektedir. Evet; evrimsel
mekanizmaları ile donanmışlardır. Bi- yapılar bakımından da gizlenebilirler. süreçte bitkiler avcılardan gizlenmek için ↗ Niu, Y., Stevens, M., & Sun, H. (2021).
yolojik olarak; renk ve diğer morfolojik Örneğin; birçok bitkinin kamufle olmak yükseklere çıktılar ve böcekler de bitkilere Commercial Harvesting Has Driven
yapılar bakımından, kimyasal olarak ise; için bulunduğu ortamın şeklini, rengini erişebilmek için kanatlandılar. Sonuçta the Evolution of Camouflage in an
bazı uçucu kimyasallar ve kokular bakı- hatta desenlerde detaylarını dahi taklit bitkilerin gizlenme davranışı böceklerin Alpine Plant. Current Biology, 31(2),
mından gizlenebilme özelliklerini gös- edebildikleri bilinmektedir. Gizlenerek evrimini etkilemiştir. pp. 446–449.
termektedirler. en ‘aldatıcı’ davranan bitki grubu olan
orkidelerde buna çok sayıda örnek vardır. Buraya kadar bahsettiğimiz bitkilerdeki ↗ Şentürk, M. (2017). Aydın’ın Petaloid
Bitkiler aleminde renk çok önemli bir bi- Bitkilerin önemli bir kısmı düşmanlarına gizlenme yeteneği örnekleri bitkilerin Geofitleri. Yüksek Lisans Tezi, Aydın.
yolojik donanımdır. Özellikle çiçekli bit- karşı bazen bir hayvana hatta bazen or- biyotik etkenlere karşı savunma strateji-
kilerde renk, tozlaştırıcıyı cezbedici ya da tamdaki canlı olmayan bir cisme benze- leri olarak görülmektedir. Fakat bitkilerin ↗ Zu, P., Boege, K., del-Val, E., Schuman,
doğal düşmanlardan korunma açısından şerek ‘ben burada değilim’ mesajı vererek sadece canlılara karşı değil cansız varlık- M. C., Stevenson, P. C., Zaldivar-Ri-
‘itici’ olmak amaçlı kullanılmaktadır. Bitki- saklanıp korunurlar. lara (abiyotik etkenlere) karşı da gizlenme verón, A., & Saavedra, S. (2020).
lerin renk bakımından gösterişli özellikler stratejilerine sahip oldukları bilinmekte- Information arms race explains
taşıması muhtemelen en aşina olduğu- Bitkileri toplayarak besin, ilaç vd. amaç- dir. Yılın ya da mevsimin kurak (çok sıcak plant-herbivore chemical commu-
muz özelliklerindendir. Peki ya renkler- larla kullanmak isteyen insanlara karşı ya da çok soğuk) koşullarından korunmak, nication in ecological communities.
le iticilik özellikleri? Evet bitkiler doğal da bitkiler adeta görünmez davranırlar. saklanmak amacıyla adeta kiler görevi Science, 368(6497), pp. 1377–1381.
düşmanlarından korunmak amacıyla -bir Öyle ki bitkileri doğada bulup görüp, araş- gören toprak altı gövde metamorfozları-
hayatta kalma stratejisi olarak- gösterişli tırmak isteyen bilim insanlarına dahi bu na sahip bitki grubu olan soğanlı bitkiler ↗ https://www.bilimya.com/bitkiler-
olmayan renklere bürünebilirler. Bu özel- özellikleri hep ilginç gelmiştir. buna en iyi örnektir. Soğanlı bitkiler, top- de-gizlenme-yetenegi.html
lik bitkilerin neden yeryüzünde biyokütle rak altındaki soğanlarında depo ettikleri
bakımından en baskın grup olduklarını Bitkiler kimyasal olarak da gizlenebil- maddelerle kurak koşullardan gizlenirken
gösteren sebeplerden yalnız biridir. me yeteneğine sahiptir. Hayvanlara ve ortam koşulları iyileştiğinde yaprak ve
hayvanlar aleminde özellikle böceklere
Bitkiler düşmanlarının dikkatini çek- karşı kullanılan bu özellik bitkilerde bir
meyecek şekilde gösterişsiz renklere ‘kalkan’ olarak kullanılmaktadır. Hayvan-
bürünebildikleri gibi önceleri gösterişli ların (özellikle böceklerin) kimyasallarla
çiçeklere sahip bitki türleri zamanla doğal iletişime geçtiği bilinmektedir. Bitkiler,
düşmanları artınca (ya da doğal düşmanı- hayvanların haberleşme ağını kullana-
nın düşmanlığı artınca) renk bakımından rak kimyasal olarak gizlenebilirler. Bitkiler
evrim geçirebilir. Evet bunun örnekleri var içerdikleri kimyasallar bakımından bazı
ve maalesef bir müsebbibi de biz insan- hayvanlara cezbedici gelirken, bu bitkile-
larız. Çin’de yetişen bir ters lale türü olan rin bir kısmının söz konusu kimyasalları
Fritillaria delavayi normalde gösterişli taç değiştirip diğer (cezbedici olmayan) bit-
yapraklara sahip ve gösterişli renklere kiler gibi kokup doğal düşmanlarından
sahip soğanlı bir bitkidir. Çin geleneksel korundukları bulunmuştur. Çok sayıda
tıbbında binlerce yıldır (bilinen 2 bin yıl- bitki ve böceği aynı anda araştıran araş-
dan fazla) kullanıldığı ve son zamanlarda tırıcılar, bitkilerdeki bu duruma ‘kimyasal
fiyatının artmasından dolayı avcılığı (top- maskemele’ adını vermiş ve bu durumun
layıcılığı) fazlasıyla yapılan bir bitkidir. bitkilerin otoburlara karşı evrimini tetik-
Bilim insanları Fritillaria delavayi üzerine lediğine dikkat çekmişlerdir.
yaptıkları çalışmalarda insan türünün bu