Biomedya - Biyoteknoloji & Yaşam Bilimleri

Günâh Keçisini sanatta pek göremiyoruz, nedense! Salt, İngiliz ressam William Hunt'un 1854 tarihli resmi var; şimdi Liverpool Müzesinde...⁽¹⁾ 

Sanatta pek görünmese de Günah Keçisi, insanoğlunun gündelik yaşantısında neredeyse her alanda çok fazla görünmekte. Örneğin GDO Konusu. Neredeyse hani gözümüzün üstünde kaşımızın olmasının bile sorumlusu GDO’lar!

Genetik Yapı Hangi Yollarla Değişmekte/Değişebilmektedir?

Bitkiler ıslah edilirken yüzyıllar boyunca genetik değişikliğe zaten uğradılar. Ama ne için? Tüketicinin istekleri doğrultusunda daha verimli olsun, daha tatlı olsun, daha uzun olsun, daha kısa olsun, daha ışıltılı olsun vs. için. Bitkilerin genetik yapıları çeşitli şekillerde, zaman içerisinde değişikliğe uğramaktadır. Bu değişiklikler doğada kendiliğinden de olabilmekte, ya da bazı yöntemler kullanılarak insan eliyle de oluşturulabilmektedir. Bu değişikliklerin sebepleri;

Mutasyon: DNA moleküllerinde oluşan kalıcı değişikliklerdir ⁽²⁾. Mutasyonlar kendiliğinden ya da insan eliyle olabilmektedir ki hatta ıslahçılar için çeşit geliştirmek bitki genetik kaynaklarını zenginleştirmek için son derece de önemli bir yöntemdir de üstelik.

Melezleme: Bitkilerde genetik yapı, klasik ıslah metodlarından biri olan Melezleme ile de değişikliğe uğramaktadır. Genetik biliminin atası kabul edilen, Gregor Mendel 1866 yılında melezlemeye bağlı olarak gelecek nesillerde ortaya çıkan açılımın ve bu şekilde oluşan çeşitliliğin bilimsel temellerini yayımlamıştır. Bu yöntem, bitki ıslahçılarına, yeni ve daha iyi kombinasyonlar (çeşitler) bulmalarına imkan tanımıştır. 

GDO (Genetiği Değiştirilmiş Organizma) Teknolojisi: Bitkilerde genetik yapı dolaylı olarak Agrobacterium bakterisi ile; Partikül Bombardımanı (Biyolistik, Gen tabancası) vb. yöntemler ile de doğrudan gen aktarımı yapılarak değiştirilebilmektedir. Bu teknoloji esasında “Rekombinant DNA Teknolojisi” olarak da bilinmekte ve açıklanabilmektedir.

CRISPR Teknolojisi: 2015 yılı ve sonrasında adından söz edilmeye başlanmış olan diğer bir yöntem de “Düzenli Aralıklarla Bölünmüş Palindromik Tekrar Kümeleri Yöntemi” yani CRISPR-Cas9 Sistemi (Clustered Regularly Interspaced, Short Palindromic Repeat)’dir. Bu teknik, özellikle mısır ve soya bitkilerinde yaygın olarak kullanılmaktadır ⁽³⁾. 

Yani; aslında yüzyıllardır zaten bitkilerin genetik yapıları bir şekilde değişmektedir.

Genetik Biliminin, Biyoteknolojinin Tarımsal Üretime sağladığı katkılar inkar edilemez. Yalnızca bir örnek vermek gerekirse; küresel iklim değişikliği artan hava sıcaklıkları ile beraberinde tarımsal üretime ciddi anlamda tehdit oluşturmaktadır. Çeltik bitkisine kuraklığa dayanıklılık özelliği kazandırılmaya çalışılıyor. Neden buğday için de ya da diğer bitkiler için de bu yapılamasın??

Uluslararası Çeltik Araştırma Enstitüsü Araştırmacıları, en şiddetli kuraklıklarda bile gelişebilen çeltik gibi ürünler geliştirmeye çalışıyorlar ⁽⁴⁾.

Haberlerde GDO

GDO yeniden gündemde! Tarlada yasak, ithalatı serbest. 

GDO'lu hayvan yemine onay. 

Domatesin içinden ne çıktığını tahmin bile edemeyeceksiniz: 

…: GDO'yu sevimli göstermeye çalışıyorlar. 

Yanlış tarım uygulamaları sonucu, pazardan aldığımız patlıcanın/biberin vb. herhangi bir ürünün buzdolabımızda akşamdan sabaha büyüdüğünün günahını, GDO Teknolojisine yüklemenin adı; Günah Keçiliğidir. Oysaki tarlasında, bahçesinde ya da serasında patlıcanının tozlanması, döllenmesi ya da veriminin artması için kullandığı bitki büyüme düzenleyiciler ki hormon olarak biliyoruz biz bu bbd’leri; hormonlar, yeterli denetimin yapılmadığı bir tarımsal üretim mecrasında insan sağlığını ciddi ölçüde tehdit eden seviyelerde kullanılmaktadır. GDO ile hormon kavramları birbirine karıştırılmakta ve örnekteki durumun suçlusu GDO’lar görülmektedir.  

Türkiye’de GDO Hakkında Yasal Düzenlemeler

GDO ve ürünlerine yönelik ülkemizdeki yasal düzenlemeler ve bunların kısaca ne ifade ettiklerini tarih sıralamasına göre şu şekilde verilebilir.

Biyogüvenlik Kanunu’na göre;

GDO ve ürünlerinin onay alınmaksızın piyasaya sürülmesi. 

GDO ve ürünlerinin, Kurul kararlarına aykırı olarak kullanılması veya kullandırılması. 

Genetiği değiştirilmiş bitki ve hayvanların üretimi. 

GDO ve ürünlerinin Kurul tarafından piyasaya sürme kapsamında belirlenen amaç ve alan dışında kullanımı. 

GDO ve ürünlerinin bebek mamaları ve bebek formülleri, devam mamaları ve devam formülleri ile bebek ve küçük çocuk ek besinlerinde kullanılması yasaktır.

…ve yıl 2017; 1998’de başlayan mevzuat çalışmaları neredeyse 20 yıl olacak, hala üzerinde çalışılmaya devam etmektedir.

Etiketleme Sistemi

Bir de bu ürünlerin etiketlenmesi konusu var. 5977 sayılı Biyogüvenlik Kanunu'nda genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) içeren ürünlerin etiketlenmesi zorunlu tutulmuştur. Ancak, GDO içermeyen ürünlerin etiketlenmesi tercihe bağlıdır denilmektedir. "Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmelik"de ise; yönetmelik kapsamında yer alan gıdaların Bakanlık tarafından belirlenen eşik değerin (%0,9) üzerinde onaylanmış GDO'dan elde edilmiş olması veya onaylanmış GDO'dan elde edilmiş bileşen içermesi veya GDO içermesi veya GDO'dan oluşması durumunda Türk Gıda Kodeksinde yer alan gerekliliklere ilave olarak etiketlemenin nasıl yapılacağı ile ilgili hususlar yer almaktadır. Ancak Biyogüvenlik Kurulu tarafından 

bugüne kadar gıda amaçlı olarak onay verilmiş bir gen bulunmadığından ve bu sebeple piyasada bulunan tüm gıdalar GDO'suz olduğundan gıdaların etiketlerinde GDO bulunmadığına dair bir ifadenin yer alması şu an için uygun görülmemektedir ⁽⁵⁾.  

Türkiye’de henüz iş, etiket kısmını tartışma noktasına gelmedi kanaatindeyim. 

Kaynaklar

(1) Şenol M., Günâh Keçisi Aranıyor, http://www.arkitera.com/gorus/817/gunah-kecisi-araniyor. 29.07.2015

(2) Bayraç ve ark., Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar, ODTÜ Bilim ve Toplum Kitapları Dizisi, sayfa:4, ISBN: 978-9944-344-30-2 

(3) http://www.nature.com/news/crispr-the-disruptor-1.17673

(4) Eisenstein M., Plant breeding: Discovery in a dry spell. Nature, 501:S7–S9, 26 September 2013, doi:10.1038/501S7a

(5) http://www.tarim.gov.tr/Konu/1437/GDO-Resmi-Kontrol