Biomedya - Biyoteknoloji & Yaşam Bilimleri

Brezilya'nın Linhares kenti, okyanusun bilinen ilk kez bir bölümüne yasal kişilik kazandırarak dalgalarını yasal olarak canlı varlıklar olarak tanıdı.

Ağustos 2024 başında kıyı belediyesi, Brezilya'nın Atlantik kıyısına uzanan Doce Nehri'nin ağzındaki dalgalara var olma, yenilenme ve restorasyon hakkı veren yeni bir yasa çıkardı. Bu, dalgaların doğal olarak oluşmaya devam etmesi ve sularının temiz olması gerektiği anlamına geliyor.

Yeni yasa, şehrin nehrin fiziksel şeklini, dalgaları eşsiz kılan ekolojik döngüleri ve suyun ince dengeli kimyasal yapısını kamu politikaları ve finansman yoluyla korumasını gerektiriyor. Çevre avukatı ve Brezilya'da yeni yeni gelişmekte olan doğa hakları hareketini savunan Mapas adlı sivil toplum örgütünün yönetici direktörü Vanessa Hasson'a göre bu yasa aynı zamanda dalgaların toplumdaki kültürel ve ekonomik rolüne de saygı gösterilmesini öngörüyor.

Linhares ayrıca dalgalara göz kulak olmaları ve kamusal karar alma süreçlerinde onların temsilcileri olarak hareket etmeleri için koruyucular atadı. Belediye yetkilileri, Doce River Alliance'ın kurucularından sörfçü Hauley Silva Valim'i ve dalgalarla özel ilişkileri olan iki kişiyi daha seçti: yerel yerli toplumdan bir temsilci ve belediye meclisinin çevre komitesinin bir üyesi.

Ödüllü dalgalar uzun ve boru şeklindedir -sörfçüler tarafından aranan nitelikler- ve dünya çapında ünlüdür. Ancak yaklaşık sekiz yıl önce, birbirine sıkı sıkıya bağlı yerel sörf topluluğu değişiklikleri fark etmeye başladı ve sonunda dalgalardan ikisi tamamen kırılmayı bıraktı.

Valim, Doce Nehri ağzındaki dalgaların, 19 kişinin ölümüne, köylerin sular altında kalmasına ve dünya çapında manşetlere taşınmasına neden olan Mariana barajının yıkılmasıyla zarar gördüğünü açıklıyor. Baraj, Brezilya'nın iç kesimlerindeki Mariana kenti yakınlarındaki bir demir cevheri madeninden gelen atıkları tutuyordu. Baraj çöktüğünde, Doce Nehri'ne çamur ve maden atıkları aktı ve bu atıklar zamanla birikerek nehrin akışını değiştirdi, gücünü azalttı ve sonunda ağzındaki dalgaları zayıflattı. Bu dalgalar ancak 2022 yılında yaşanan büyük bir selin ardından geri döndü.

Tek kayıp dalgalar değildi. Barajdan dökülen zehirli kahverengi çamur, nehrin ağzından birkaç kilometre boyunca balıkları, bitkileri ve mikroskobik su yaşamını kirletti.

Valim ile birlikte Doce Nehri Birliği'ni kuran Flavia Freitas Ramos, balıkçılıktan turizme kadar “her türlü yaşam biçimi etkilendi” diyor. Etkilenen yaklaşık 720.000 sakinden oluşan bir grup, maden sahiplerine karşı toplu dava açmaya çalışıyor.

Barajın taşmasından sonra Ramos, Hasson ve Valim, yerel Yerli temsilciler ve diğer paydaşlarla birlikte çalışarak birkaç yıl boyunca Linhares sakinleriyle bir araya geldi ve sevilen dalgaların hakları için mücadeleyi inşa etti.

Hasson, yeni yasanın ana hedefinin zihniyetleri değiştirmek ve su kalitesi ve kaynak çıkarma gibi konularla ilgili kamu politikalarını değiştirmek olduğunu söylüyor. Bu yasa, Brezilya'nın kuzeydoğusundaki Bonito kasabasında 2017 yılında kabul edilen ve Hasson'un toprak kalitesini, su yönetimini ve yerel ekonomiyi iyileştirdiğini söylediği agroekolojik bir planın geliştirilmesine yol açan bir önceki doğa hakları kuralına dayanıyor.

Dünyanın dört bir yanında hükümetler, doğal dünyanın var olma ve mahkemede savunulma hakkına sahip olduğunu giderek daha fazla kabul ediyor. Ekvador 2008 yılında, doğa hakları olarak adlandırılan bir yasayı ulusal anayasasına dahil eden ilk ülke oldu.

Geçtiğimiz on yıl içinde başka ülkeler de aynı yolu izledi. Bangladeş Turāg nehrine tüzel kişilik verirken, Yeni Zelanda bir ormanı, nehri ve sönmüş yanardağı koruma altına aldı. Kısa bir süre önce İspanya kıyılarındaki Mar Menor adlı bir tuz lagünü, Avrupa'da yasal haklar tanınan ilk ekosistem oldu.

Valim, baraj felaketinin yerel yönetimi Doce Nehri'nin ağzındaki dalgaları korumaya ittiğini, Linhares'in yeni yasasının diğer tehditlere karşı da koruma sağlayacak şekilde yazıldığını belirtiyor. “Liman inşaatları, petrol sızıntıları, tarımsal faaliyetlerin genişlemesi ve şehirler ile endüstriler tarafından [nehre] atılan plastik ve cam kirliliğinin ciddi boyutlara ulaşması nedeniyle sürekli baskı altındayız” diyor.

Politikaları değiştirmenin yanı sıra, doğa hakları mevzuatı yasal dişlere de sahip olabilir. Temmuz 2024'te Ekvador'un yasası, başkentten geçen bir nehrin haklarının kirlilik nedeniyle ihlal edildiği sonucuna varan bir mahkeme kararıyla sonuçlandı. Yeni Linhares yasası teorik olarak dalgaların haklarının ihlal edilmesine karışan herhangi birinin yargılanması için de kullanılabilir.

Linhares'in yasası, korumaların, bağlantılı su kütleleri de dahil olmak üzere dalgaların ait olduğu tüm sistemle ilgili olduğunu belirttiğinden, Mariana barajının çöküşünde olduğu gibi akıntı yönünde meydana gelen yıkıma bile uygulanabilir. Yine de bunu uygulamak zor olabilir.

Bağlantılı su kütlelerini koruyan bu dil, yasanın okyanusu da koruduğu anlamına geliyor ve bu da dünya okyanusları için hakların tanınmasına yönelik ilk adım. Bunun için küresel bir kampanya yürütülüyor. Hasson, “Bu dalgalar gibi okyanusun küçük bir alanını tanıdığınızda, tüm okyanusa ulaşmış olursunuz” diyor.